Tarihte birçok devlete ev sahipliği yapan Merağe şehrinin yanı başındaki tepeye İlhanlı Sultanı Hülagü Han’ın emri ile yaptırılan rasathane, tarih kaynaklarında gözlemevi olmanın yanı sıra zamanının en kapsamlı bilim merkezi olarak değerlendiriliyor.
Rasathanenin kurulduğu dönemlerde henüz teleskobun icat edilmediği ve gözlemlerin matematik, geometri ve fizikle yapıldığı düşünüldüğünde gerekli teçhizatın üretilmesi de bilimin o dönem için ne kadar ilerlediğinin ayrı bir göstergesi.
Dönemin tanınan bilim insanı Nasıruddin Tusi tarafından 1259-1271 yıllarında yaptırılan Merağe Rasathanesi bilimsel araştırmaların yanı sıra onlarca öğrencinin de yetişmesine olanak sağlamış bir eğitim yuvası.
Tarih kaynaklarında Raşiduddin Fazlullah’a atfedilen bilgilere göre Nasıruddin Tusi ile aralarında Fahruddin Ahlati, Müeyyiduddin Urdi, Fahruddin Meraği, Necmuddin Kazvini, Mühieddin Mağribi, Kutbeddin Şirazi, Hüsameddin Şami, Cemaleddin Zeydi Buhari, İbün’l-Fuvati, Grigori Abul Farac, Fao Mun Çi, İsa Moğol, Tagieddin Ali Haşşaşi’nin bulunduğu yüze yakın bilim insanı rasathanede çalışmalarını sürdürmüş.
Namı sınırları aşan rasathanenin kütüphanesinde, Kahire, Şam, Halep, Bağdat ve diğer bölgelerden toplanan yaklaşık 400 bin eserin bulunduğu yönündeki rivayetler bu eğitim merkezinin ne kadar kapsamlı olduğuna işaret ediyor.
Mekanik aletlerle gözlem
AA muhabirine rasathane hakkında açıklamada bulunan turist rehberi Mehdi Alizade, bölgenin meridyen üzerinde bulunması ve etrafının açık olması nedeniyle tercih edildiğini aktardı.
Güneşin hareketlerinin daha kolay takip edilebilmesi ve ölçüm kadran cihazının kurulması için yerin önemli olduğunu ifade eden Alizade, rasathanenin 18-20 metre yüksekliğinde ve 3 katlı olarak inşa edildiğini söyledi.
Daire şeklindeki merkez kulenin orta kısmına daireyi ortadan ikiye bölecek şekilde kurulan kadran sayesinde güneşin hareket yönü ve yüksekliğinin 10 saniye gibi bir sürede ölçülebildiğini belirten Alizade, usturlabın kaydırak üzerine monte edildiğini ve üçüncü katın tavanına kadar taşınabildiğini ifade etti.
Alizade, külliyenin birçok binadan oluştuğu bilgisini paylaşarak arka taraftaki odalarda rasathaneye ait belge ve bulguların saklandığını, ön kısımdaki odalarda ise araştırma ve bilim adamlarının çalışma alanlarının bulunduğunu dile getirdi.
Çapı 22 metre olan merkezi kule dışında orta büyüklükte halkalar şeklinde 5 küçük kule bulunduğunu belirten Alizade, bunların konumlandırmasının da yıldızlara göre yapıldığını ve ölçüm aletlerinin buralara yerleştirildiğini ifade etti.
Alizade, asıl ölçüm alanları dışında, döküm atölyesi, hocaların locası, padişahın sarayı, konferans salonu ile matematik, fizik ve astronomi derslerinin verildiği medresenin bulunduğunu aktardı.
Bilimde öncü çalışmalar yürütüldü
Rasathaneye gereken teçhizatın da yine buradaki döküm atölyesinde üretildiği bilgisini paylaşan Alizade, Nasıruddin Tusi ile rasathanenin mimarı Müeyyiduddin Urdi’nin söz konusu dökümhaneyi kurduğunu söyledi.
Alizade, "Bu rasathane 70 ya da 80 yıl çalıştı. Hülagu ve Hace Nasıruddin’in ölümünden sonra ve başkentin Tebriz’e taşınması ile buranın bakımı yetersiz kaldı. Başka devletlerce Merağe’ye saldırılar düzenlenmiş ve zamanla burası tahrip olmuştur." diye konuştu.
Nasıruddin Tusi’nin çalışmalarının kendinden sonraki bilim insanlarına öncülük ettiğini söyleyen Alizade, şöyle devam etti:
"Rasathaneden elde ettiğimiz bilgiler doğrultusunda Hace Nasıruddin, Kopernik’ten önce dünyanın güneş etrafındaki hareketinin yumurta şeklinde olduğunu söylemiştir. Hace Tusi, Kristof Kolomb’dan iki yüzyıl önce kuzey yarım kürede bir kıtanın varlığına ulaşıyor. Ondan iki yüzyıl sonra Kristof Kolomb Amerika kıtasını keşfediyor."
Rasathaneye ait bazı eserlerin Almanya ve İngiltere gibi ülkelerin müzelerinde sergilendiğini belirten İranlı rehber, Semerkant, Çin, İstanbul, Buhara ve Hint gözlemevlerinin Merağe Rasathanesi dikkate alınarak inşa edildiğini söyledi.
Bilim tarihi kitaplarında ve açık kaynaklarda Merağe Rasathanesi’ndeki bilimsel çalışmalardan daha sonraları Çin’de, Semerkant’ta, Hindistan’da, İstanbul’da ve dört asır boyunca Avrupa’da geniş çapta faydalanıldığı bilgisi paylaşılıyor.
Bir dönemin önemli bilim merkezi olan tarihi rasathanenin kalıntılarının korunması için şimdilerde üstü metal bir yarım küre ile kapatılmış durumda. Rasathanenin bulunduğu alanın restorasyon ve çevre düzenlemesi çalışmaları da devam ediyor.
